ADRENOKORTİKOTROPİK HORMON
Ne test edilmektedir?
Bu test kandaki adrenokortikotropik hormon (ACTH) miktarını ölçer. ACTH, kortizolün üretimini uyaran bir hormondur. Kortizol, glukoz, protein ve lipit metabolizmasını düzenlemede, bağışıklık sisteminin yanıtını baskılamada ve kan basıncının korunmasında önem taşıyan bir steroid hormondur. Normalde kortizol düzeyleri düştüğünde ACTH yükselmekte veya kortizol yükseldiğinde ACTH düşmektedir.
ACTH, hipofiz bezi tarafından üretilmektedir. Beynin altında başın ortasına yerleşik olan hipofiz bezi, vücut içi sistemleri düzenlemek için organlar, dokular ve diğer bezler üzerine etki eden hormonları üretmek için birlikte çalışan ve salgı bezleri ağını içeren hormonal sistemin bir parçasıdır. Kanda kortizol düzeyleri düştüğünde hipotalamus bezi kortikotropin salıcı hormon (CRH) üretimini uyarır. Böylece hipofiz tarafından ACTH üretimini arttırmakta, sonuçta her böbreğin üstünde yerleşik küçük organlar olan böbrek üstü bezlerini uyarmaktadır.
Hipofiz veya böbrek üstü bezlerini etkileyen rahatsızlıklar ACTH miktarını artırabilmekte, azaltabilmekte veya düzenlenmelerine müdahale edebilmektedir. Bu durum kortizol eksikliği veya fazlalığıyla ilişkili semptomlara neden olabilmektedir. Akciğerler gibi hipofiz dışı organlarda yerleşik bazı tümörler de ACTH üreterek kortizol konsantrasyonlarını artırabilmektedir.
Nasıl kullanılır?
Vücutta aşırı veya yetersiz kortizol düzeyleriyle ilişkili hastalıkların saptanması, tanı konması ve izlenmesine yardımcı olmak üzere kan ACTH düzeyleri ölçülür. Bu hastalıklar:
- Cushing hastalığı: hipofiz bezi içinde ACTH salgılayan genellikle iyi huylutümöre bağlı kortizol fazlalığı
- Cushing sendromu:aşırı miktarda kortizole maruz kalmakla ilişkili belirtilerve bulguları ifade etmektedir. Cushing hastalığına ilaveten Cushing sendromu bir böbrek üstü bezi tümörü, adrenal hiperplazi, steroid ilaçları veya hipofiz dışında yerleşik (örn: akciğerlerde), ektopik tümöre bağlı olabilir.
- Addison hastalığı, birincil adrenal yetersizliği: böbrek üstü bezi hasarına bağlı azalmış kortizol üretimi
- İkincil adrenal yetersizliği: hipofiz işlev bozukluğu nedeniyle kortizol üretiminde azalma
- Hipopitüitarizm: ACTH üretimi dahil hipofiz tarafından hormon üretiminin azalmasına (veya yokluğu) yol açan hipofiz işlev bozukluğu veya hasarı
Normalde ACTH düzeyi, kortizol düzeyiyle karşıt yönde değişiklikler gösterdiğinden hem ACTH hem de kortizolün ölçülmesi bu hastalıkların bazıları arasında ayrım yapmaya yardımcı olabilir.
Ne zaman istenir?
Hastada kortizol eksikliği veya fazlalığıyla ilişkili belirtiler veya bulgular mevcut olduğunda bu test istenir.
Kortizol düzeyinin yüksekliği bulgulara neden olabilmektedir:
- obezite, beden ağırlığının çoğu kollar ve bacaklara değil gövdeye binmektedir
- yuvarlak yüz
- incinebilir ve ince deri
- karın üzerinde mor çizgiler
- kas zafiyeti
- akne
- vücut kıllarında artış
Bu bulgulara sıklıkla yüksek kan basıncı, bikarbonat, glukoz düzeyleriyle, düşük potasyum düzeyleri ve bazen diyabet eşlik etmektedir.
Yetersiz kortizol üretimi aşağıdaki bulgulara neden olabilmektedir:
- kas zafiyeti
- bitkinlik
- kilo kaybı
- güneşe maruz kalmamış alanlarda bile deri pigmentasyonunda artış
- iştahsızlık
Bu bulgulara sıklıkla düşük kan basıncı, kan şekeri, sodyum düzeyleriyle, yüksek kalsiyum ve potasyum düzeyleri diyabet eşlik etmektedir.
Hipopituiterizmi düşündüren bulgular iştahsız, bitkinlik, düzensiz adet dönemleri, hipogonadizm, cinsel dürtü azlığı, gece sık sık işeme ve kilo kaybını içerir. Hastalık bir hipofiz tümörüne (genellikle iyi huylu) bağlıysa hasta yakın hücreler ve sinirlerin baskılanmasıyla ilişkili bulgulara sahip olabilir. Tümör görme duyusunu kontrol eden sinirleri etkileyebilerek “tünel görüşü,” bazı lokalize alanlarda görme kaybı, çift görüş, baş ağrıları kalıbında bir değişikliğe neden olabilir.
Test sonucu ne anlama gelir?
ACTH ve kortizoldeki değişiklikler genellikle birlikte değerlendirilir. Aşağıdaki tabloböbrek üstü bezi ve hipofiz bezlerini içeren farklı hastalıklarda görülen olağan ACTH ve kortizol kalıplarını göstermektedir.
Yüksek ACTH düzeyi hastanın Cushing hastalığı, Addison hastalığı veya ektopik ACTH üreten tümörleri olduğu anlamına gelebilir. Azalmış ACTH sonucu böbrek üstü bezi tümörü, steroid ilaçlar veya hipopitüiterizme bağlı olabilmektedir.
Bazı olgularda sonuçların yorumlanması karmaşık olabilir. Hem ACTH hem de kortizol konsantrasyonları gün boyunca değişmektedir. Normalde ACTH sabahları en üst, geceleyin en alt düzeylerde olacaktır. ACTH, kortizol üretimini uyaracak, aynı günlük kalıbı izleyecek olmasına rağmen ACTH’dan sonra yükselecek ve akşamları çok geç saatlerde en alt düzeylerine inecektir. ACTH üretimini etkileyen durumlar ve kortizol sıklıkla bu günlük değişken kalıbı bozmaktadır.